Дунаем ныдэлъфыбзэу тетыр 6700-рэу къалъытэ. Ау ахэр нахь макӏэ мэхъух. Ныдэлъфыбзэхэр мэкӏодых. Зэрэдунаеу ныдэлъфыбзэмэ якъэухъумэн непэ ыгъэгумэкӏыхэ хъугъэ. Ары ЮНЕСКО-м ӏ999-рэ илъэсым мы унашъохэр кӏиштагъэхэр:
- Чӏыгу хъураем игеографие зэфэдэу зэкӏэ къыубытэу бзэ фитныгъэхэр къэгъэгъунэгъэныр;
- Зэфэдэ шъхьакӏафэ бзэ пэпчъ рахыныр;
- Ныдэлъфыбзэ ӏофыгъохэмкӏэ зэрэдунаеу зэкӏэ зэдеӏэжьынхэр;
- Мэзаем и 2ӏ-рэр хагъэнэфыкӏынэу.
Сыда пӏомэ:
- Бзэ пэпчъ гъэшӏэгъоны;
- Бзэ пэпчъ псэунэу тефэ;
- Бзэ пэпчъ тхьам иӏэмыр.
Ныдэлъфыбзэм мэхьанэу иӏэр мыщ фэдэу шӏэныгъэлэжь-ушэтакӏохэм зэтрафы:
- Дунаер пштэмэ. Ныдэлъфыбзэу дунаем тет пэпчъ зэфэшъхьафэу ямышӏыкӏэгъэ хъырахъишъагъэрэ кӏочӏэ лъэшрэ ахэлъ – арышъ: дунаер зыфэдэр зэхэпфыщтмэ, ныдэлъфыбзэхэр апэрэ ӏэубытыпӏ.
- Лъэпкъыр пштэмэ. Дунаем къытехъогъэ цӏыф лъэпкъ пэпчъ рипшӏыкӏынымкӏи амалышӏу – лъэпкъ пэпчъ иныдэлъфыбзэ игъунджэу щыт: блэкӏыгъэр, джырэр, къэкӏощтыр, къыгосыгъэхэр, къыхэхьагъэхэр, хэкӏыжьыгъэхэр, зэутэкӏыгъэхэр. лъэпкъым игъогу урегъэплъэжьы.
- Цӏыфыр пштэмэ. Цӏыфымрэ иныдэлъфыбзэ къызэдэхъух – ахэр инэу зэпхыгъэх: цӏыфэу зиныдэлъфыбзэкӏэ гупшысэрэм иамалхэр ныхьыб, нэмыкӏыбзэ пчъагъэ ышӏэу хъугъэми, иныдэлъфыбзэм къыхилъхьэгъэ дунэе лъэгъукӏэр чӏинэрэп.
- Гъэсэныгъэр пштэмэ. Ныдэлъфыбзэкӏэ уеджэныр щэрыу, федэ – щысэхэр щыӏэх: яныдэлъфыбзэкӏэ еджапӏэмэ ащеджагъэхэм анахь шӏэныгъэ куухэр агъоты, гъэсэгъэ-еджэгъэ инхэр нахьыбэу къахэкӏых.
Ау щыт нахь мышӏэми, нахь лъэпкъ макӏэмэ абзэхэр кӏодынымкӏэ анахь щынэгъо чӏыпӏэм иуцуагъэх. Ахэмэ тэ тиныдэлъфыбзэу адыгабзэри зэу ащыщ. Тэри ащ инэу тегъэгумэкӏы. Сыда пӏомэ: адыгэ ныбжьыкӏэу къэхъухэрэм адыгэбзэ-ныдэлъфыбзэр аӏулъэп, ныдэлъфыбзэр щымыӏэмэ, лъэпкъыр щыӏэп.
Адыгабзэр дунаем тет бзэжъымэ ащыщ, шӏэныгъэлэжьхэмкӏи лъапӏэ, имэкъэ-гущыӏэ-псэлъэ зэхэтыкӏэкӏи гъэшӏэгъон дэд шъхьае, фитыгъуаджэкӏэ дунаим адыгэхэр щитэкъухьагъэхэу зэхъум, бзэм икӏодын къызэрэпсынкӏэрэр нэфэ шъыпкъэу зэкӏэми тапашъхьэ къиуцуагъ.
Сичӏыгу, – етхы Налбый:
«…умакъэмэ атесшӏыкӏи, гукӏэгъум, шӏулъэгъум, къэбзагъэм, шъыпкъагъэм, лӏыгъэм, зэфагъэм абзэ сылэжьыгъ: мыжъом енэкъокъоу, лъагэм зыдиӏэтэу, псынкӏэм икӏэрытэу хъоум зыщиубгъоу, гъуагъор ыгъэӏасэу, бэным щыӏэсагъэмэ псапэу яшъхьагъырытэу – Тхьашхом ыпашъхьэкӏэ сыдкӏэ сымыс?»
Сыд шӏэгъэн фаер? Узэгупшысэнэу щыӏэр бэ… Дунаемкӏэ щысэхэр зытепхынэу зыбзэ фэбэнэрэ лъэпкъ пчъагъэ тет, ау тэ адыгэхэмкӏэ къытэхъулӏагъэм фэдэ къызэхъулӏагъэ, хэгъэгу пчъагъэмэ арытэкъуагъэ хъугъэу, щыӏэп зы лъэпкъи. Тызыугъоижьыщтыр, акъыл-шӏэныгъэкӏэ тызэнэзгъэсыщтыр тиныдэлъфыбзэу-тиадыгабз. Ащ пае: зы тхыбзэ шъуашэ зэкӏэми зэдаштагъэу тищыкӏагъ. Тхьам ыӏомэ адыгэхэр зэгорэм зэгурыӏоных. Зы быракъэу тигушхом тыбзэ лъэши зэу Зы тхыбзэкӏэ къычӏэуцожьын.
Тиусакӏохэм ащыщэу ныдэлъфыбзэ-адыгабзэм фэмыусагъэу макӏэ бгъотыщтыр. Ахэм къыраӏотыкӏыгъ гущыӏэ-образ дахэхэмкӏэ гупшысэ куухэр, гуузэу ныдэлъфыбзэмкӏэ тиӏэм иинагъэ,
Мэщбэшӏэ Исхьакъ
НЫДЭЛЪФЫБЗ.
Гъэмэфэ огъум псы чъэр гуӏалэу
Нэпкъым дэгъукӏрэм фэдэу игъашӏэ,
Бэуи рамыдзэу, шӏошӏрэр раӏуалӏэу
Синыдэлъфыбзэ игугъу къысфашӏы:
Ным ибыдзыщэу сӏупэ Ӏуфагъэр
Дыджыпсыджые таущтэу сфэӏон,
Мы дунай нэфым апэрэ псалъэр
Щыщ сфэзышӏыгъэр синыдэлъфыбз,
Жьыбгъэу къилъыгъэм фэдэу мэкъэхъоу,
Уц тхьапэ цӏыкӏум фэдэу Ӏушъабэу,
Псынэкӏэчъ къабзэм фэдэу къысфэхъоу,
Тыгъэу къысфепсырэм фэдэу сшӏофабэу.
Синыдэлъфыбзэ дэими дэгъуми
Дунаир рысшӏэу чӏылъэм сытет,
Сыдырэ уахъти -гъэбэжъуи огъуи-
Сэркӏэ ощхбыбым ренэу ар фэд
Бештэкъо Хьабас
ПСЫМ ШЪХЬАЩЫТ ЧЪЫГ ЗАКЪО
Псым шъхьащыт чъыг закъо,
Къоши уимыӏэжь.
Агъэпшъыгъ о плъакъо,
Пӏэхэри мэгъужь.
Псым шъхьащыт чъыг закъо,
Пчэдыжь сыкъэсын.
Зыкъыпкӏэзгъэкъони,
ӏаплӏ къыосщэкӏын.
Псым шъхьащыт чъыг закъо,
Тымыгъэнэшзхъэй.
Хаплъи умыплъэхъоу,
Дахэ ти Дунай.
Хъунэго Саида
АДЫГАБЗЭР
Анахь мылъку лъапӏэу
Чӏым щызгъотыгъэр –
Сиадыгабз!
О – усихабз!
О – сыгу уищыбз,
Спсэ урищыбз!
Оркӏэ сыкӏуачӏ,
Оркӏэ сыбай.
О уздэщыӏэм тэри тыщыӏ,
О къытфэпщэйрэр ары тимылъкур,
О Уишӏэ къабзэ бзыпхъэу псыхьагъэ,
Цӏыфыгъэ лъагъор о уубагъэ.
Блэкӏыгъэ уахътэм адыгэ пӏашъэм
Утфызэхалъхьи утфапсыхьажьи
Хабзэ-зекӏуакӏэу тыздэмыхыщтыр
Дунэе напэм тегъэпсыхьагъэу
Жьым фэдэу ӏэшӏоу непи къэтэщэ –
Ти Адыгабзэу тыщызыгъаӏ,
Шӏулъэгъоу уиӏэм тыщымыгъакӏ,
Бзэр чӏэзынагъэр боу лъэпкъы пӏуакӏ…
Къуекъо Налбый
ЧЫЛЭ ПШЪАШЪЭР
Чылэ пшъашъэр,
Пчыхьэшъхьапэм,
Сыолъэӏу, зы къысфашӏ:
Гъэтхэ пкӏашъэм
Иӏушъашъэ
Уипӏэшъхьагъы хэсэгъашӏ.
Чыжьи благъи сакъыфикӏэу,
Къушъхьи мэзи къыфэсшын.
Гъэтхэжь къабзэм
Илъэӏубзэу
Уипчъэнэзи сыдэпшын.
Къушъхьэ сыджмэ
Яджэмакъэ
Къыдэсхьан уиӏэгу.
Псыхъо ныджмэ
Яжъгъыуджэ
Къистэкъон о пӏэгу.
Псынэкӏэчъым иӏупчъапчъэ
Уиунапчъэ рыӏусхын.
Чэрэз пкӏашъэм иӏушъашъэ
Осэпс лъапшъэу къыпфэсхьын.
Теспхъэнкӏэнышъ уиджэхашъо,
Мэз бзыумэ яорэдхэр
Кӏэстэкъощтых сэ уикӏашъо.
…Чылэ пшъашъэр,
Пчыхьэшъхьапэм,
Сыолъэӏу
Зы къысфашӏ:
Гъэтхэ пкӏашъэм
Иӏушъашъэ
Уипӏэшъхьагъы хэсэгъашӏ.
Ныбджэгъухэр! Бзэ тхьамыкӏэм мыщ фэдэ къырыпӏон плъэкӏына?!
Къэплъфыгъэм мыр къыгурымыӏомэ гунахьэба?
Проф. Др. Хьакӏэмыз Цуамыкъо Мир
