Гъэтхапэм и 14-р адыгэ тхыбзэмрэ адыгэ ӏeлфыбэ-мрэ я Мафэу хэтэгъэунэфыкӏы.
Сыд мы Мафэр къызхэкӏыгъэр?
1853-рэ илъэсым гъэтхапэм (март) и 14-м апэрэ адыгэ ӏeлфыбэ-р къыдэкӏыгъ. Ар зэхэзгъэуцуагъэр, къыхязгъэутыгъэр ыкӏи ащкӏэ езгъэджэжьыгъэхэр Бэрсэй Умар.
Бэрсэу Умар апэрэ шӏэныгъэлэжь гъэсагъэу адыгэмэ яӏагъэмэ ащыщ. Ар 1809-рэ илъэсым Мыекъуапэ пэмычыжьэу абдзэхэ чылэ горэм къыдэхъухьагъ. Илъэси 8-м итэу Тыркуем ифагъ, ащ ращи Мысыр пашам ращагъ. Кӏэлэ ныбжьыкӏэм акъыл чан зэриӏэм гу лъити, пашам ар ригъэджагъ, бзэхэр ригъэшӏагъ. Французыбзэр нахь дэгъоу зэригъэшӏэнэу Париж ыгъэкӏуагъ. Ащ илъэсищэ къыщеджагъ. Ау ихэку щыгъупшэщтыгъэп Умар ыкӏи ащ къыгъэзэжьыным пае Францием щыӏэ урыс посольствэм икъулыкъушӏэ – бзэ зэдзэкӏакӏоу зарегъаштэ. Урысыдзэм кӏыгъоу Кавказ къегъэзэжьы, дзэм къыхэкӏыжьы, Ставрополь гимназием щыригъэджэнхэу регъажьэ.
Адыгабзэм и Елфыбэ-р щыӏагъэпти, хабзэм иунашъокӏэ ар зэхегъэуцо. ӏeлфыбэ -р Петербург (Бытырбыф) Академием щауплъэкӏу, дэгъукӏэ аштэ. Ащ къынэуж Тифлис (Тбилиси) тхылъхэр зыщыхаутрэм ещэшъ, ащ 1853-рэ илъэсым мэзаем и 14-м, къиныбэ зыдилъэгъугъэ тхылъыр, хьазырэу къырещыжьы. Джащ фэдэу хэбзэ ӏофкӏэ хэутыгъэу адыгэ ӏeлфыбэ -р щыӏэ мэхъу. Ар агъэфедэзэ Ставрополь гимназием щеджэрэ къушъхьэчӏэс кӏалэхэм адыгабзэр зэрагъашӏэ. Литературэми (Ӏэдэбыят) ӏоф дашӏэ.
Мы мафэр – Гъэтхапэм и 14-р – адыгэ тхыбзэм и Мафэу адыгэмэ тыдэкӏи щыхагъэунэфыкӏы.
Адыгабзэр дунаим тет бзэжъымэ ащыщэу шӏэныгъэлэжьмэ агъэунэфы. Имэкъэзэхэтыкӏэкӏэ анахь бзэ гъэшӏэгъонмэ ащыщэу алъытэ. ИгущыӀалъэ бай дэдэу, ищэрыуагъэрэ игубзыгъагъэрэ агъэшӏагъоу, лӏэуж бай къытфыщинагъэу тарихъым игъундж. Аущтэу зэрэщытзэ, адыгэмэ ятарихъ гъогу фэдэу, адыгабзэм игъогуи псынкӏагъэп, джы къызнэсыгъэми псынкӏэп. Ар озгъэӏон непэрэ мафэми ахэолъагъо.
Зэгорэм, адыгэ тхыбзэм игъэпсын лъэхъанэмэ адэжь (1920-1930 илъэсхэм) Адыгэ тхэкӏо инэу, адыгэ литературэм ылъапсэ згъэтӏылъыгъэу, классикэу Кӏэрэщэ Тембот къыраӏуагъ: «Тембот, адыгабзэр тхьамыкӏэу аӏо, узфаер къырыпӏошъурэп». Ащ иджэуапэу Тембот ариӏожьыгъ: «Тхьамыкӏэр адыгабзэр арэп, тхьамыкӏэр ар зыӏуагъэр ары нахь». Ары, адыгабзэкӏэ тятэжъхэр урыс пщышхоми дэгущыӏагъэх, инджылыз къэралыгъоми нагъэсыгъ, Мысырми Истамбули ащыӏугъ, урыс усэкӏо инэу Александр Пушкиным иусэ хигъэхьагъ адыгэ орэдым изы сатырэу бзылъфыгъэм идахэ къызэрыкӏэу: «…Тыгъэр зынашъэу, мазэр зыпшъэбгъу» зыфиӀорэр («Месяц под косой блестит, а во лбу звезда горит»). Арышъ, бзэ дэий бзэ дэгъуи щыӏэп. Щыӏэр о убзэрэ адрэ бзэу дунаим тетхэмрэ. О убзэ пшӏомыдахэу нэмыкӏыбзэм идахэ зыфэдэр къэпшӏэщтэп, уасэ фэпшӏышъущтэп.
Мы уахътэм тызгъэрэзэни тызэгупшысэни адыгабзэм иӏофкӏэ щыӏ.
Тӏон тлъэкӏыщт: сыдэу хъугъэми, бэми-макӏэми тыбзэкӏэ тэгущыӏэ, тэтхэ, теджэ; тыбзэ къэралыгъуабз, тыбзэкӏэ Гимныр тиӏ, ащ еӏо:
ШӀум факӏу, лъыкӏуат,
Республикэу тиунэ дах.
Егъэхъу, зыӏэт,
– Уилъэпкъи хъишъэр фэӏуат!
Лъэпкъым ихъишъэ къизӏотыкӏырэр лъэпкъым ыбз.
Тыбзэкӏэ литературэ (ӏэдэбыят) дахи гъэпсыгъэ хъугъэ. Ащ ишыхьатымэ ащыщ дунаем щызэлъашӏэрэ усакӏэу сонетыр, (сонетто-сонат) Петраркэрэ Шекспирырэ аӏэтыгъэри адыгабзэми зэриушэтыгъэр. Бэрэтэрэ Хьамид ытхыгъагъ:
«Сыда зыкӏэстхырэр непэ сонет?
СшӀэрэп диштэщтыми адыгэ усэм…» – Диштагъ тӏон тлъэкӏыщт непэ.
Ау тызэгупшысэнэу щыӏэри бэ. Апэу: глоболизациеу дунаир езыхьыжьагъэм лъэпкъ-лъэпкъыбзэ дэкӏодыныри къыздехьымэ, ащ тыпэуцужьын фае. Шъыпкъэ, амалэу тиӏэхэр икъу шъыпкъэу тлъытэн тлъэкӏынэп, ау, тиикӏыпӏэхэм талъыхъумэ, шӏэгъэн фаехэри къэдгъотын.
КӀэухым:
Адыгабзэм ыкӏуачӏэ нахь ины зышӏынэу, лъэхъанэм иупчӏэу джы адыгабзэмкӏэ къэуцоу сэ слъытэрэр, ар сэ сизакъоп нэмыкӏыбэми къыхагъэщы, зы тхыбзэрэ зы литературабзэрэ зэкӏэ адыгэмэ зэдряеу зэряӏэн фаер ары. А Ӏофыр тэркӏэ мыпсынкӏэми, дунаим щысэ зытепхынэу бэ лъэпкъэу щыӏэр… Тэри, танахь мыдэеу зэтэлъытэжьымэ – ари зэшӏохыгъэу хъун фае: сы Адыг зыӏорэмэ зэкӏэми дахэу зы тхэкӏэ зэтегъэпсыхьагъэ яӏэу, ти Ныбжьыкӏэ кӏаблэхэм ар лъагъэкӏуатэу, дахьыеу, фэсакъхэу, зы шӏэныгъэ-гъэсэныгъэ быракъым чӏэтыхэу заужьыжьын.
Мы мэфэкӏ МафэмкӀэ сышъуфэгушӏо! Тигухэлъышӏухэр къыддэхъунэу тесэӏо. 14.03.2022
Др.Проф. Хьакӏэмыз (Цуамыкъо) Мир.
